Obowiązek przestrzegania zasad równościowych
Instytucje oraz beneficjenci realizujący Program Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko 2021-2027 (dalej: FEnIKS), zgodnie z postanowieniami Umowy Partnerstwa na lata 2021-2027 [1], zobowiązani są do przestrzegania horyzontalnych zasad równościowych:
- zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami,
- zasady równości szans kobiet i mężczyzn.
Oprócz horyzontalnych zasad równościowych w systemie wdrażania funduszy europejskich obowiązują również horyzontalne warunki podstawowe, które musi spełniać FEnIKS przez cały okres jego realizacji. Tymi warunkami są:
- warunek skutecznego stosowania Karty praw podstawowych [2],
- warunek wdrożenia i stosowania Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych [3].
Instytucje zaangażowane w realizację programu Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko mają obowiązek przestrzegania postanowień Karty praw podstawowych oraz Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych na każdym etapie i w każdym procesie realizacji FEnIKS, czyli podczas przygotowywania, wdrażania, monitorowania, sprawozdawczości, ewaluacji, informacji i promocji oraz kontroli programu.
Natomiast Beneficjenci – zgodnie z podpisanymi umowami o dofinansowanie – zobowiązani są do przestrzegania postanowień tych dokumentów w trakcie realizacji swoich projektów.
Analiza przestrzegania zasad równościowych
W treści programu Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko 2021-2027 wskazano, że wdrażanie programu poprzedzi analiza grup będących w niekorzystnej sytuacji. Wnioski z tej analizy posłużą do przygotowani rozwiązań praktycznych zapewniających stosowanie zasad równościowych w programie, na przykład kryteriów premiujących projekty za zaplanowanie działań wyrównujących szanse grup zagrożonych dyskryminacją. W ramach FEnIKS przeprowadzono łącznie cztery takie analizy:
Stosowanie zasad równościowych w projektach
We wdrażaniu programu Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko niedopuszczalna jest wszelka dyskryminacja ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Ponadto w procesie przygotowania i wdrażania FEnIKS pod uwagę będzie brane w szczególności zapewnienie dostępności dla osób z niepełnosprawnościami.
Stosowanie zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oznacza, że wszystkie produkty projektów (w tym usługi), które otrzymają dofinansowanie z funduszy unijnych FEnIKS, muszą być dostępne dla wszystkich ich użytkowników/użytkowniczek.
Dostępność pozwala w szczególności osobom z niepełnosprawnościami i osobom starszym na używanie produktów projektu na równi z innymi osobami.
Przykładami produktów projektów, które powinny być dostępne bez wyjątków (bez dyskryminacji) dla wszystkich ich użytkowniczek i użytkowników, są:
- środki transportu, w tym: autobusy, wagony,
- wybudowane lub zmodernizowane budynki użyteczności publicznej, w tym: szpitale, muzea, dworce kolejowe, miejsca przesiadkowe, przystanki,
- sprzęt medyczny służący do ochrony lub ratowania zdrowia,
- strony lub aplikacje internetowe,
- szkolenia lub wydarzenia kulturalne.
Rozwiązania, które powodują, że produkty projektów (w tym usługi) są dostępne dla wszystkich bez dyskryminacji, zostały opisane w „standardach dostępności” dla polityki spójności 2021-2027, czyli w załączniku numer 2 do Wytycznych dotyczących realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027 [4].
Stosowanie zasady równości szans kobiet i mężczyzn oznacza z jednej strony wdrożenie w danym projekcie działań (rozwiązań), które wpłyną na wyrównanie szans płci będącej w gorszym położeniu. Jednak z drugiej strony – chodzi o stworzenie takich mechanizmów, aby w trakcie realizacji projektu na żadnym etapie nie dochodziło do dyskryminacji i wykluczenia ze względu na płeć.
Stosowanie tej zasady ma pozwolić na osiągnięcie stanu, w którym kobietom i mężczyznom przypisuje się taką samą wartość społeczną, równe prawa i obowiązki. Obie płcie powinny mieć równy dostęp do korzystania z zasobów (rozumianych jako środki finansowe, szanse rozwoju), a także możliwości wyboru drogi życiowej bez ograniczeń wynikających ze stereotypów płci. Celem stosowania tej zasady w projektach jest np. uwzględnienie perspektywy płci przy projektowaniu produktów (w tym usług) danego projektu.
W programie Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko dopuszczalne jest uznanie danego projektu za neutralny wobec tej zasady, o ile we wniosku o dofinansowanie projektu wnioskodawca uzasadni, dlaczego jego projekt nie jest w stanie zrealizować jakichkolwiek działań wpisujących się w tę zasadę. Takie uzasadnienie wnioskodawca powinien oprzeć na wyniku przeprowadzonej przez siebie analizy diagnozującej, czy w jego projekcie (w trakcie jego przygotowania i wdrażania) będą występowały nierówności względem płci. Przykładem takich nierówności będzie nieuwzględnienie perspektywy płci przy projektowaniu produktów (w tym usług) projektu lub ustalaniu warunków pracy przy jego wdrażaniu.
Warunek skutecznego stosowania Karty praw podstawowych
Zgodnie z artykułem 9 ustęp 1 rozporządzenia ogólnego 2021/1060 [5] obowiązkiem państwa członkowskiego oraz Komisji Europejskiej jest zapewnienie, że w procesie wdrażania funduszy europejskich szanowane będą prawa podstawowe oraz przestrzegana Karta praw podstawowych Unii Europejskiej [2].
Z tego względu w procesie wdrażania FEnIKS stosowane będą różne mechanizmy (rozwiązania), których celem jest zapewnienie zgodności Programu (w tym projektów) z tym dokumentem.
Są to w szczególności:
- ocena projektów ubiegających się o dofinansowanie w ramach FEnIKS w oparciu o horyzontalne kryterium badające zgodność projektu z Kartą praw podstawowych,
- sprawdzanie w procesie kontroli projektu i weryfikacji wniosków o płatność czy beneficjent realizuje projekt w sposób zgodny z Kartą praw podstawowych,
- rozpatrywanie otrzymywanych zgłoszeń o niezgodności projektów lub działań związanych z wdrażaniem Programu (podejmowanych przez beneficjentów albo instytucje) z Kartą praw podstawowych,
- raportowanie Komitetowi Monitorującemu FEnIKS na temat wszystkich obsłużonych zgłoszeń dotyczących FEnIKS.
Warunek wdrożenia i stosowania Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych [3]
Zgodnie z postanowieniami Umowy Partnerstwa [1] ze stosowaniem zasady równości szans i niedyskryminacji w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami wiąże się konieczność spełnienia przez FEnIKS horyzontalnego warunku podstawowego w zakresie wdrażania postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych [3].
Oznacza to, że produkty (w tym usługi) w ramach projektów dofinansowanych w ramach FEnIKS muszą być zgodne z wymogami wynikającymi z tego dokumentu, z poszanowaniem zasad równości, wolności wyboru, prawa do niezależnego życia, dostępności i zakazu wszelkich form segregacji.
Z tego względu w procesie wdrażania programu Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko stosowane będą różne mechanizmy (rozwiązania), których celem jest zapewnienie zgodności programu (w tym projektów) z tym dokumentem.
Są to w szczególności:
- ocena projektów ubiegających się o dofinansowanie w ramach FEnIKS w oparciu o horyzontalne kryterium badające zgodność projektu z Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych,
- sprawdzanie w procesie kontroli projektu i weryfikacji wniosków o płatność czy beneficjent realizuje projekt w sposób zgodny z Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych, zwłaszcza czy stosuje się do standardów dostępności dla polityki spójności 2021-2027,
- rozpatrywanie otrzymywanych zgłoszeń o niezgodności projektów lub działań związanych z wdrażaniem Programu (podejmowanych przez beneficjentów albo instytucje) z Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych,
- raportowanie Komitetowi Monitorującemu FEnIKS na temat wszystkich obsłużonych zgłoszeń dotyczących FEnIKS.
Zgłaszanie podejrzeń o niezgodności projektów lub działań związanych z wdrażaniem FEnIKS z Kartą praw podstawowych lub Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych
Osoby bezpośrednio dotknięte działaniami naruszającymi Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych lub Kartę praw podstawowych, czyli posiadające interes faktyczny (potrzebę zrealizowania swojego uprawnienia lub obowiązku), mogą przekazywać zgłoszenia dotyczące niezgodności projektów lub działań związanych z wdrażaniem Programu z tymi dokumentami. Zgłoszenia przekazują odpowiednio do Instytucji Zarządzającej, Instytucji Pośredniczących oraz Instytucji Wdrażających.
Rozpatrywanie otrzymanych zgłoszeń odbywa się następująco:
- Instytucje Pośredniczące lub Instytucje Wdrażające rozpatrują zgłoszenia dotyczące projektów lub działań beneficjentów, z którymi zawarły umowę o dofinansowanie projektu, lub w przypadku których podjęły decyzję o dofinansowaniu projektu,
- Instytucja Zarządzająca rozpatruje zgłoszenia dotyczące projektów lub działań związanych z wdrażaniem Programu, realizowanych przez Instytucje Pośredniczące/Instytucje Wdrażające,
- Rzecznik Funduszy Europejskich rozpatruje zgłoszenia dotyczące projektów lub działań związanych z wdrażaniem Programu, realizowanych przez Instytucję Zarządzającą.
Zgłoszenia dotyczące niezgodności działań Instytucji Pośredniczących/Instytucji Wdrażających z przepisami Karty praw podstawowych lub Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych mogą być kierowane do Instytucji Zarządzającej:
- na adres: Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, ul. Wspólna 2/4, 00-926 Warszawa,
- na skrzynkę nadawczą e-PUAP: /MIR/SkrytkaESP,
- z wykorzystaniem formularza na stronie internetowej MFiPR: https://www.feniks.gov.pl/strony/dowiedz-sie-wiecej-o-programie/zglaszanie-nieprawidlowosci/,
- z wykorzystaniem mechanizmu sygnalistycznego rozumianego jako dedykowany adres e-mail: rownosc.feniks@mfipr.gov.pl.
Otrzymane zgłoszenie o podejrzeniu niezgodności projektu lub działania związanego z wdrażaniem FEnIKS właściwa instytucja rozpatruje, co do zasady, w terminie 2 miesięcy od jego wpływu. Niemniej, w uzasadnionych przypadkach, istnieje możliwość wydłużenia tego terminu, o czym osoba składająca zgłoszenie zostanie poinformowana.
Dodatkowo, obok funkcjonującego mechanizmu zgłoszeń, podmioty lub osoby działające na rzecz dostępności lub równego traktowania mogą poinformować beneficjenta lub instytucję uczestniczącą we wdrażaniu FEnIKS o zauważonych problemach, nieprawidłowościach czy błędach związanych ze stosowaniem postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych lub Karty praw podstawowych.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
Warto podkreślić, że w prawie polskim obowiązek stosowania zasad równościowych wynika z artykułów: 32 i 33 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku [6].
Zgodnie z artykułem 32 Konstytucji wszyscy są równi wobec prawa oraz mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Jednocześnie nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Ponadto, zgodnie z artykułem 33 Konstytucji, kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.
Podstawy prawne
[1] Umowa Partnerstwa na lata 2021-2027
Umowa Partnerstwa na lata 2021-2027 z 30 czerwca 2022 r. (uzgodniona z Komisją Europejską strategia wykorzystania środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej) zawiera w punkcie 9 obowiązek zapewnienia zgodności wdrażanych programów z zasadami horyzontalnymi: zasadą równości szans kobiet i mężczyzn oraz zasadą równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami.
[2] Karta praw podstawowych Unii Europejskiej z dnia 6 czerwca 2016 r.
[3] Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r
[4] Wytyczne dotyczące realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027
[6] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.